- βουδισμός
- Φιλοσοφικό και θρησκευτικό σύστημα που δημιουργήθηκε από τον Βούδα (βλ. λ.) τον 6o αι. π.Χ. στην Ινδία. Είναι το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα άθεης θρησκείας, μια και δεν έχει για κέντρο του τη λατρεία θεότητας, αλλά διατυπώνει διδασκαλία για τη σωτηρία του ανθρώπου με την εξαφάνιση του πόνου στη νιρβάνα. Με άλλα λόγια, ο β. είναι μία φιλοσοφία που αποβλέπει να λύσει τα ηθικά προβλήματα, με τελικό πάντοτε σκοπό την εξαφάνιση του πόνου, χωρίς να διατυπώνει καμιά ιδιαίτερη θεωρία περί του κόσμου. Η διδασκαλία του β. έχει την αρχή της στη διδασκαλία του Βούδα, αν και οι γραπτές πηγές –τα κυριότερα κείμενα στη γλώσσα πάλα είναι οι Τιπιτάκα– έχουν όλες γραφτεί μετά τον θάνατό του.
Οι πολυάριθμες αιρέσεις και σχολές του β. χωρίζονται σε δύο μεγάλα ρεύματα, που έχουν αντίστοιχα τις ονομασίες Μικρό Όχημα και Μεγάλο Όχημα. Η βουδιστική διδασκαλία ονομάζεται όχημα, επειδή θεωρείται μέσο που μεταφέρει τους οπαδούς της στην αγιότητα και στην απελευθέρωση από τις εκ νέου γεννήσεις. Το ένα ρεύμα λέγεται Μικρό Όχημα, γιατί περιορίζεται να οδηγήσει στη σωτηρία μόνο εκείνους που αφιερώνονται στην αυστηρή ασκητική ζωή· το άλλο, Μεγάλο Όχημα, γιατί οδηγεί στη σωτηρία όλους τους πιστούς. Η καθαρά ασκητική και φιλοσοφική πλευρά του β. διατηρείται από το ρεύμα του Μικρού Οχήματος (Χιναγιάνα), διαδεδομένο σήμερα στη Σρι Λάνκα, τη Μυανμάρ (Βιρμανία) και τη χερσόνησο της Ινδοκίνας, ενώ η μυστικιστική και Θρησκευτική πλευρά έχει αναπτυχθεί στις αιρέσεις του Μεγάλου Οχήματος (Μαχαγιάνα), που επικρατούν στο Θιβέτ, την Κίνα και την Ιαπωνία. Το Μικρό Όχημα παραμένει ασφαλώς πιο πιστό στην αρχική διδασκαλία του Βούδα, γιατί ανέπτυξε, εκτός από τον μοναστικό κανόνα, τις θεωρίες που έχουν σχέση με τον κόσμο και την ανθρώπινη οντότητα. Το μόνο βέβαιο για τον άνθρωπο είναι η συνειδητή εμπειρία· πρέπει να καθοριστεί σε πόσους ελάχιστους παράγοντες (το ντάρμα) μπορεί να περιοριστεί αυτή και ποια διάρκεια αποτελεσματικότητας και βαθμό πραγματικότητας έχουν τα ντάρμα αυτά. Είναι εξάλλου, αναγκαίο να ξέρει κανείς σε τι συνίσταται η ευθύνη του ανθρώπου, εφόσον ο β. αρνείται την ύπαρξη ενός μόνιμου Εγώ, αν και υποστηρίζει ότι από την ελεύθερη ενέργεια του ανθρώπου, καλή ή κακή, διαμορφώνεται κατά απόκρυφο τρόπο το πεπρωμένο που συναντά αυτός και στην τωρινή ζωή και στις μελλοντικές. Στην πραγματικότητα, ο β. διατηρεί την ινδική θεωρία σχετικά με τις επανειλημμένες γήινες ζωές (βλ. λ. μετεμψύχωση). Οι διδασκαλίες αυτές καθορίστηκαν από τέσσερις συνόδους: της Ρατζάγκρα, αμέσως μετά τον θάνατο του Βούδα, της Βαϊσάλι (383 π.Χ.), της Παταλιπούτρα, την εποχή του αυτοκράτορα Ασόκα (243 π.Χ.) και του Κασμίρ, την εποχή του Σκύθη βασιλιά Κανίσκα (2ος αι. μ.Χ.). Κατά τους έξι αυτούς αιώνες, ο β. διαδόθηκε ειρηνικά στην ηπειρωτική Ινδία, στη Σρι Λάνκα, στο σημερινό Αφγανιστάν και στην κεντρική Ασία. Κατά τους επόμενους αιώνες διαδόθηκε στην Κίνα, την Ιαπωνία, το Θιβέτ, τη χερσόνησο της Ινδοκίνας και τη νησιωτική Ινδία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διάδοση αυτή ευνοήθηκε από τον προσηλυτισμό του αυτοκράτορα Ασόκα στον β. και από μερικούς Ινδοέλληνες βασιλιάδες, καθώς και από τους Σκύθες βασιλιάδες που διέδωσαν τον β. στην κεντρική Ασία, απ’ όπου ξεκίνησαν ιεραπόστολοι για την Κίνα. Ο β. παράκμασε εξαιτίας της αντίδρασης των βραχμάνων στην Ινδία και των μουσουλμάνων, που από τον 9o έως τον 15o αι. τον υπέβαλαν σε φοβερούς διωγμούς στο Αφγανιστάν, στην κεντρική Ασία, στην Ινδονησία και την Ινδία.
Αν και οι διδασκαλίες για τις Τέσσερις Αλήθειες, την Οκταπλή Ατραπό, τις δώδεκα αιτίες που συνδέονται με την ύπαρξη, που κήρυξε ο Βούδας, μένουν αμετάβλητες, υπάρχουν δογματικές διαφορές μεταξύ των αιρέσεων του Μικρού Οχήματος. Για τους Τερά (παλαιοί), π.χ., τα ντάρμα, σωματικά ή ψυχικά, υπάρχουν μόνο τη στιγμή που εμφανίζονται και ύστερα εξαφανίζονται: μοναδική μόνιμη πραγματικότητα είναι η νιρβάνα γιατί είναι εκτός χρόνου. Για τους Σαρβαστιβαντίν, τα ντάρμα είναι πραγματικά στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, γιατί αλλιώς δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί πώς παράγουν συνέπειες και πέρα από τη στιγμή που εμφανίζονται ούτε πώς οι παρούσες καλές πράξεις οδηγούν στη νιρβάνα στο μέλλον. Για τους Πουντγκαλαβαντίν (προσωπικότητες) υπάρχει ένα Εγώ πραγματικό, απόκρυφο και αγνοούμενο, πέρα από το ψυχολογικό Εγώ, στο οποίο οφείλονται οι διαδοχικές ζωές και αυτό είναι που αποκτά την εμπειρία της νιρβάνα. Οι Σαουτραντίκα (ονοματοκράτες), αντίθετα, υποστηρίζουν ότι κάθε εμπειρία είναι απόλυτα εφήμερη, από την οποία μένει μία μη πραγματική εικόνα της επόμενης στιγμής.
Στο ρεύμα του Μεγάλου Οχήματος, αντίθετα, επικρατεί η μυστικιστική και ενορατική πλευρά, που χαρακτηρίζει τον β. της Κίνας, της Ιαπωνίας και του Θιβέτ. Για το ρεύμα αυτό, ο ιστορικός Βούδας είναι μία σωματική και απατηλή όψη που πήρε ο πρωταρχικός Βούδας –το Σώμα του Νόμου– για να εμφανιστεί στους ανθρώπους και να τους βοηθήσει. Σε μία ενδιάμεση ψυχική κατάσταση –το Σώμα της Απολαβής– ο Βούδας εκδηλώνεται υπό έξι οντότητες: Ταταγκάτα, Βαϊροτσάνα, Αξόμπγια, Ρατνασαμπάβα, Αμιτάμπα και Αμογκασίντι, σύμβολα έξι δημιουργικών κοσμικών ενεργειών. Το Μεγάλο Όχημα διατύπωσε επίσης τη θεωρία των βοδισάτβα, δηλαδή των εν δυνάμει Βουδών, που απαρνούνται τη νιρβάνα προς όφελος της ανθρωπότητας.
Σχετικά με τον άνθρωπο, το Μεγάλο Όχημα υποστηρίζει ότι ο άγιος πρέπει να καταστήσει πραγματικότητα τη συνειδητή ουσία του πνεύματός του, αναπτύσσοντας τη μυστικιστική γνώση (πράτζνα) με τους στοχασμούς, την εφαρμογή της αγάπης, που είναι το κυριότερο μέσο (ουπάγια). Η πράτζνα και η ουπάγια, που συμβολίζονται κατά διάφορους τρόπους με θεότητες θηλυκές και αρσενικές, αποτέλεσαν τη βάση για διάφορες απόκρυφες διδασκαλίες (τάντρα). Ο Ινδός φιλόσοφος Ναγκαρτζούνα (2ος αι. μ.Χ.), εξάλλου, διατύπωσε μία θεμελιώδη θεωρία, κατά την οποία η αληθινή ουσία της πραγματικότητας, πέρα από την εμφάνιση των απατηλών στοιχείων της, βρίσκεται στο κενό. Η μετέπειτα ιδεοκρατική σχολή Γιογκατσάρα, με κύριους εκπροσώπους τους Ασάγκα και Βασουμπαντού, ερμήνευσε το κενό αυτό ως συνείδηση-δεξαμενή, βάση της εκδήλωσης του αισθητού κόσμου και ταυτόχρονα των ατομικών πνευμάτων που το αντιλαμβάνονται και το σκέπτονται. Στα φιλοσοφικά θεμέλια των δύο αυτών σχολών αναπτύχθηκε στην Ινδία μία τρίτη σχολή, η μυστικιστική σχολή των Τάντρα, βαθιά επηρεασμένη από τον σιβαϊτικό (βλ. λ. Σίβα) γνωστικισμό. Σύμφωνα με τη σχολή αυτή, που επικρατεί σήμερα στο Θιβέτ και διαδόθηκε και στην Ιαπωνία από τον Κόμπο Νταϊσί (8ος αι. μ.Χ.), ο Άδι-Βούδα είναι άσπιλο φως αυτογνωσίας, για το οποίο ο άνθρωπος πρέπει να ξυπνήσει την ίδια του τη συνείδηση με ιδιαίτερες λειτουργίες συνδεόμενες με τις ασκήσεις γιόγκα.
Η εισαγωγή του β. στην Κίνα από τον 1o έως τον 5o αι. μ.Χ. υπήρξε έργο των ιεραποστόλων της Ινδίας και της κεντρικής Ασίας, μεταξύ των οποίων ξεχώρισαν ο Πέρσης Αν Σε Κάο και ο Ινδός Κουμαρατζίβα (5ος αι.), περίφημος μεταφραστής των ιερών κειμένων. Απολαμβάνοντας την ανεκτικότητα ή ακόμα και την εύνοια των διαφόρων αυτοκρατόρων, ο β. απέκτησε μεγάλη λαμπρότητα από τον 5o έως τον 8o αι., με τις οκτώ σχολές του, δύο από τις οποίες είχαν ιδρυθεί από Ινδούς δασκάλους: η Μι-Τσουνγκ, ταντρική, που εισήγαγε ο Βατζραμπόντι (719) και η ενορατική Τσ’αν, βασισμένη στον καθαρό στοχασμό, την οποία εισήγαγε ο Μποντιντάρμα το 519. Διάσημοι Κινέζοι προσκυνητές, όπως ο Χουάνγκ Τσανγκ και ο I Τσινγκ, πήγαν να διδαχτούν στα ινδικά πανεπιστήμια Ναλάντα και Βικραμασίλα, απ’ όπου μετέφεραν τις συνθέσεις εκείνες ιδεοκρατικής μεταφυσικής που αναπτύχθηκαν με διάφορους τρόπους από τις κινεζικές σχολές, οι οποίες άσκησαν τεράστια επίδραση στον ταοϊσμό και στον νεοκομφουκιανισμό.
Από την Κίνα, ο β. πέρασε στην Κορέα και ύστερα στην Ιαπωνία, όπου έγινε με ευμένεια δεκτός από το περιβάλλον της αυλής, ύστερα από κάποια εχθρότητα στην αρχή. Προστατευόμενος από την αυτοκράτειρα Σουικό και τον αντιβασιλιά Σοτόκου Ταϊσί (που πέθανε το 621 μ.Χ.), έφτασε στη μεγαλύτερή του ανάπτυξη κατά την εποχή της Χεϊάν (Κιότο, 794-1185) με τις σχολές Τεντάι και Σινγκόν, την πρώτη ιδεοκρατική και τη δεύτερη ταντρική, που εισήγαγαν αντίστοιχα από την Κίνα οι μεγάλοι στοχαστές Ντένγκιο Νταϊσί και Κόμπο Νταϊσί.
Ο τελευταίος αυτός υπήρξε ο δημιουργός διαφόρων πρακτικών στοχασμού και λειτουργιών που επηρέασαν ισχυρότατα την ιαπωνική σκέψη και τέχνη. Την εποχή της Καμακούρα (1185-1392) έλαβαν μεγαλύτερη σπουδαιότητα τα θρησκευτικά κινήματα της Καθαρής Γης (Τζόντο), θεμελιωμένα στη λατρεία του Βούδα Αμιτάμπα, του Χόκε-σου, φανατικά εθνικιστικού και αφοσιωμένου στον Βούδα της Συμπάθειας (Κουανόν) και του Ζεν (κινεζικά Τσαν), διαδεδομένου κυρίως μεταξύ των στρατιωτικών. Το τελευταίο αυτό κίνημα έπαιξε τεράστιο ρόλο στη διαμόρφωση του εθνικού ιαπωνικού χαρακτήρα για την εξέχουσα θέση που έδωσε στα ζητήματα της ουσιαστικότητας και της ενόρασης. Στην Ιαπωνία εξάλλου, παρατηρήθηκε το φαινόμενο του Ριομπου-σιντό, το οποίο αποτελούσε σύνθεση του β. και του σιντοϊσμού και οι θεότητές τους ταυτίστηκαν.
Στο Θιβέτ, ο β. αναπτύχθηκε σε δύο διαφορετικές φάσεις. Η πρώτη, που αποδεχόταν χωρίς συζήτηση τη διδασκαλία του β., άρχισε με τον προσηλυτισμό του βασιλιά Σρον μπτσαν σγκαμπό (629) και τελείωσε με τους διωγμούς του βασιλιά Γκλαν νταρ μα (901), που ξαναγύρισε στην πατρογονική θρησκεία μπον-πο. Η δεύτερη, που επεξεργαζόταν τη διδασκαλία του β., άρχισε γύρω στο έτος 1000.
Ο β. υπήρξε από την αρχή ο κυριότερος παράγοντας στον εκπολιτισμό του Θιβέτ, όπου εισήγαγε τον ινδικό πνευματικό πολιτισμό. Ο θιβετιανός β., μολονότι εξακολούθησε να αναπτύσσει τη διδασκαλία των μεγάλων ινδικών πανεπιστημίων, είχε πάντα χαρακτήρα κυρίως λειτουργικό και μαγικό, με σκοπό να νικήσει την εγχώρια θρησκεία μπον-πο στο ίδιο της το έδαφος. Η χαρακτηριστική εξέλιξη του μοναχισμού είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τα μοναχικά τάγματα του Κόκκινου Σκούφου και του Κίτρινου Σκούφου, από τα οποία εκλέγεται ο δαλάι λάμα (βλ. λ.), κοσμικός ηγεμόνας του Θιβέτ. Από τον θιβετιανό β. προήλθε και ο β. της Μογγολίας, ο οποίος εισήχθη την εποχή του αυτοκράτορα Κουμπλάι Χαν (1214-1294). Κοσμικός αρχηγός της Μογγολίας υπήρξε έως το 1924 ο κουτουκτού Μαϊτρέγια, που τον θεωρούσαν ενσάρκωση του μελλοντικού Βούδα.
Βουδιστές προσεύχονται σε ναό της Ουλάν Μπατόρ, πρωτεύουσας της Μογγολίας (φωτ. Atlas, Landau).
* * *οη θρησκευτική και φιλοσοφική διδασκαλία του Βούδα.[ΕΤΥΜΟΛ. < Βούδας. Η λ. βουδδισμός μαρτυρείται από το 1847 στον Γεώργ. Τυπάλδο (πρβλ. αγγλ. buddhism)].
Dictionary of Greek. 2013.
